P style=”TEXT-ALIGN: justify”>به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، از ۲۵ آذرماه که برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران در شانزدهین اجلاس کمیته بین‌الدول پاسداری از میراث ناملموس یونسکو ثبت شد، کارشناسان و فعالان حوزه میراث‌فرهنگی و هنرهای سنتی از زوایای مختلف، این رویداد را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
رویدادی که با انتشار خبر ثبت خوشنویسی ایران در رسانه‌ها با انتقاد فعالان این عرصه مواجه شد که «ثبت خوشنویسی به عنوان عنصر فرهنگی ناملموس با پذیرش برنامه پاسداری خوشنویسی بسیار متفاوت است و هنوز هنر خوشنویسی ایران مستقل ثبت نشده است.»
این گروه از کارشناسان معتقدند که «ثبت خوشنویسی ایران به عنوان عنصر فرهنگی ناملموس با پذیرش برنامه پاسداری خوشنویسی بسیار متفاوت است، این موضوع در گزارش رسمی سایت یونسکو وجود دارد که عنوان آن برنامه خوب حفاظت از هنر خوشنویسی ایران است که ایران پرونده خوشنویسی را در بخش «برنامه‌های خوب حفاظتی» مطرح کرده و در کمیته بین‌الدول صرفا «پذیرفته شده» تا به عنوان یک تجربه خوب مورد استفاده سایر کشورها قرار گیرد.
اما مصطفی پورعلی مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی با بیان انواع ثبت‌های ذکر شده در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (۲۰۰۳) معتقد است: اتفاقا پرونده خوشنویسی ایران امسال در فهرستی به ثبت رسیده که به لحاظ فنی از دو فهرست پیشین (فهرست میراث در خطر و فهرست معرف) سطح بالاتری دارد و ثبت در این فهرست نیازمند آن است که یونسکو و کمیته‌های ارزیابی آن قانع شوند که آن عنصر ضمن هماهنگی با اهدافی که در ابتدا گفته شد از وضعیت پاسداری خوبی نیز برخوردار است.
وی می‌گوید: برای ایران بسیار راحت‌تر بود خوشنویسی را در فهرست معرف نظیر کاری که ترکیه یا کشورهای عربی کرده‌اند به ثبت برساند؛ اما به جهت اهمیت موضوع و شأن این هنر در ایران، تصمیم گرفته شد خوشنویسی در فهرستی به ثبت برسد که از سطح فنی بالاتری برخوردار است.
فصل چهارم «کنوانسیون بین المللی حفظ میراث فرهنگی ناملموس (معنوی)» (The Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage) در سال ۲۰۰۳ با پیش‌بینی سه بخش «فهرست معرف (نمونه) میراث فرهنگی ناملموس بشری» (IV. Safeguarding of the intangible cultural heritage at the international level که معرفی کننده میراث ناملموس بشری توسط کشور ذیربط است – ماده ۱۶ کنوانسیون)، «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند حراست فوری» (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity که نمایانگر مواریث نیازمند حفاظت فوری توسط کشور متعاهد ذیربط کنوانسیون است – ماده ۱۷) و «برنامه‌ها، طرح‌ها و فعالیت‌های حراست از میراث فرهنگی ناملموس» ( List of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding موارد مربوط به حراست از میراث فرهنگی ناملموس و ترویج اصول و اهداف کنوانسیون مزبور (رجوع شود به ماده ۱۸ کنوانسیون) ابزار جدیدی برای پاسداری از این جنبه مهم از فرهنگ بشری ایجاد کرده که بحث و تصمیم‌گیری در خصوص آن موارد بر عهده کمیته بین الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است، که پرونده خوشنویسی ایران در همین بخش سوم به ثبت رسیده است
این در حالی است که علی اشرف صندوق‌آبادی نایب رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران پیرامون ثبت برنامه پاسداری خوب خوشنویسی می‌گوید که از کمیسیون ملی یونسکو- ایران درخواست کرده گزارشی را از ابتدای روند تدوین تا ثبت نهایی پرونده برنامه پاسداری خوشنویسی به این انجمن ارائه کند که ابهام‌ها رفع شود.
او اظهار داشت: ایران ۱۴۰۰ سال سابقه خوشنویسی دارد، ترکیه بعد از قرن دهم به واسطه ایرانیان کارهایی را در زمینه خوشنویسی انجام داده است، همه این کشورهای همزمان درخواست ثبت داشته‌اند.
گزارش کمیسیون ملی یونسکو-ایران از روند ثبت برنامه پاسداری از خوشنویسی در یونسکو
در همین چارچوب کمیسیون ملی یونسکو-ایران هم هفته گذشته در گزارشی درباره روند ثبت پرونده خوشنویسی توضیح داده است که در پرونده مزبور، مندرج در سایت رسمی بخش میراث فرهنگی ناملموس یونسکو،آمده است که برنامه فوق با مشارکت ۴ وزارتخانه (وزارت میراث، وزارت ارشاد، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم) و نیز ۲ مؤسسه مردم نهاد (انجمن خوشنویسان ایران و انجمن خوشنویسان نوین) در ایران انجام می‌شود.
در این گزارش آمده است: در پرونده فوق ذکر شده «سنت خوشنویسی همواره با عمل نوشتن در تاریخ قلمزنی ایران مرتبط بوده» (The tradition of calligraphy has always been associated with the act of writing in the history of Iranian penmanship) که تحولاتی مانند رواج صنعت چاپ، تایپ رایانه‌ای رو به افول رفت. اما از سال ۱۹۸۵ میلادی تصمیم گرفته شد با تدوین یک برنامه ملی (با چشم انداز ۴۰ ساله تا ۲۰۲۵ میلادی)، توسط مراجع دولتی و غیردولتیِ پیشگفته، از این اتفاق جلوگیری شود.
پرونده مزبور با ذکر اینکه «هنر خوشنویسی در میان مجموعه هنرهای سنتی ایران» قرار دارد و «هنر و مهارت خوشنویسی در شمار میراث فرهنگی ناملموس ایران است که قدمتی بسیار طولانی دارد» نگرانی برای «صیانت از سنت خوشنویسی ایران» را دغدغه جدی برای همه دست اندرکاران علم، ادب و هنر همچنین مردم ایران به شمار آورده و اجرای این برنامه را در راستای حفظ سنت خوشنویسی برشمرده است
کمیسیون ملی یونسکو-ایران در این گزارش توضیح داده است: تدوین‌گران پرونده کشورمان خاطر نشان کرده‌اند «با توجه به وجود این سنت در سایر کشورها، به خصوص کشورهای عربی و اسلامی» توجه به این میراث ناملموس میتواند ضامن احترام به فرهنگ‌ها، دوری از تعصبات، تعامل فرهنگی میان کشورها به ویژه کشورهای عربی و اسلامی، احترام به تنوع فرهنگی و تقویت خلاقیت و… شود که هم راستا با اهداف کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.
ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» فراتر از معرفی
اکنون شروین معظمی گودرزی مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران در دفاع از آنچه برای ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» اتفاق افتاده، توضیح داده است: ایران با نوشتن «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» ادعا می‌کند به الگویی رسیده که میتواند از خوشنویسی در ایران پاسداری کند، در حالی که پرونده‌های سایر کشورها مانند ترکیه و عربستان فاقد چنین ادعایی است.
معظمی بیان کرد: ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که ثبت در فهرست «برنامه‌ها، طرح‌ها، و فعالیت‌های پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس» به معنای آن است که عنصر میراث‌فرهنگی مورد نظری که برای آن برنامه ارائه شده است نیز در دل همین پرونده به ثبت رسیده و تنها وظیفه کمیته بین دولتی در مورد پرونده‌ها، این است که به بررسی صلاحیت ثبت آن پرونده‌ها بپردازد.
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران افزود: این اقدام آن قدر مهم است که یونسکو برای پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس در سطح بین‌المللی فصل مشخصی را تحت عنوان پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در بعد بین‌المللی یعنی فصل چهارم کنوانسیون را به آن اختصاص داده است. این فصل متشکل از سه ماده از ماده ۱۶ تا ماده ۱۸ است. ماده‌ی شانزدهم مربوط به ثبت عناصر میراث زنده در «فهرست معرف میراث‌فرهنگی ناملموس بشریت» است که تنها به رؤیت‌پذیرتر شدن عناصر میراث‌فرهنگی می‌پردازد.
ماده هفدهم به «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند پاسداری فوری» مربوط است که اساسا به پاسداری از عناصر مورد بحث می‌پردازد. ماده هجدهم دفتر ثبت «برنامه‌ها، طرح‌ها، و فعالیت‌های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» است. ثبت از نوع سوم از همه مهمتر و سخت‌تر بوده چرا که دولت پیشنهاددهنده باید علاوه بر اقدامات پاسدارانه‌ای که در پرونده‌های ذیل فهرست‌های دیگر هم می‌آید، باید برنامه مشخصی را برای اقدامات خود ارائه دهد
ثبت برنامه‌های پاسداری از میراث ناملموس بسیار مهمتر از ثبت در فهرست‌های دیگر
گودرزی تاکید کرد: به نظر من ثبت برنامه‌ها و فعالیت‌های مربوط به پاسداری از میراث ناملموس بسیار مهمتر از ثبت در فهرست‌های دیگر است چرا که دولت مورد نظر متعهد به انجام برنامه مشخصی برای پاسداری از میراث زنده مورد نظر می‌شود. نکته مهم این است که وقتی پرونده‌ای را در قالب ماده هجدهم ثبت می‌کند به این معناست که یونسکو وجود میراث‌فرهنگی مورد نظر را پذیرفته که در پس آن برنامه‌ی مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده و نهایتاً قبول کرده است.
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران تصریح کرد: مطابق بند اول ماده ۱۸ کنوانسیون ۲۰۰۳، کمیته بین دولتی بر مبنای پیشنهادهای تسلیم شده از سوی کشورهای عضو و هماهنگ با معیارهایی که مقرر است، این کمیته، تعریف و به وسیله مجمع عمومی وضع شود به شکل دوره‌ای برنامه‌ها، طرح‌ها و فعالیت‌هایی کشوری، زیرمنطقه‌ای یا منطقه‌ای را برای پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس که تشخیص می‌دهد به‌شکلی مناسب اصول و اهداف این کنوانسیون را منعکس می‌کند انتخاب و ترویج خواهد کرد. در این راستا نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه را در نظر می‌گیرد.
او ادامه داد: مطابق بند سوم ماده ۱۸، کمیته عملیاتی‌سازی، طرح‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های مورد اشاره را با انتشار تجربه‌های موفق همراه می‌کند و در این راستا راهکارهایی را مورد استفاده قرار می‌دهد که مقرر است توسط همین مرجع وضع شود.
اقدام ارزنده وزارت میراث‌فرهنگی برای ثبت هنر سنتی خوشنویسی ایران در یونسکو
گودرزی عنوان کرد: تهیه چنین پرونده‌هایی بسیار سخت است و به همین دلیل هم تعداد این نوع از پرونده‌ها در فهرست‌های سه‌گانه یونسکو در کنوانسیون ۲۰۰۳ بسیار کم است. از میان ۶۲۹ میراث‌فرهنگی ناملموس که توسط ۱۳۹ کشور که از زمان تشکیل کنوانسیون پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو ۲۰۰۳ تاکنون به ثبت جهانی رسیده است، تنها ۳۸ پرونده مربوط به برنامه ملی پاسداری بوده یعنی حدود یک شانزدهم پرونده‌ها است.
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران درباره «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» که به عنوان هفدهمین عنصر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، گفت: هنر سنتی خوشنویسی ایران در برنامه‌ها، طرح‌ها و فعالیت‌های پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است و این اولین اقدام وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است که چنین برنامه‌ای را نوشته و جا دارد از تمام دست اندرکاران این پرونده از جمله نویسندگان، مدیران و کارشناسان میراث‌فرهنگی قدردانی کرد.
حضور هنر خوشنویسی در جای‌جای زندگی مردم
گودرزی گفت: این ثبت جهانی به پایداری همیشگی هنر خوشنویسی ایرانی کمک بسیار مهمی می‌کند و می‌توانیم یک برنامه جدی‌تر با حضور کارشناسان وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، اساتید خوشنویسی و کارشناسان یونسکو بنویسیم که به زبان انگلیسی نشر شود تا به عنوان یک الگو برای سایر کشور بر روی سایت یونسکو قرار گیرد تا کشورهای دیگر بتوانند از این برنامه استفاده کنند و آن را با توجه به شرایط و مقتضیات برای کشور خود بومی‌سازی کنند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» به خوبی کلیت هنر خوشنویسی را معرفی کرده است و برنامه‌های خود را برای این پاسداری آن اعلام کرده است. این برنامه نشان می‌دهد که دستگاههای دولتی به همراه سازمان‌های مردم‌نهاد مربوطه در کنار یکدیگر دست به دست هم دادند تا چنین برنامه‌ای نوشته شود که در زندگی مردم جامعیت داشته باشد
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران گفت: از دید یونسکو پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس به معنای منجمد کردن این نوع از میراث نیست. یعنی قرار نیست که میراث زنده عینا همانی باشد که در گذشته بوده است، بلکه با تغییر زندگی و بنا به مقتضیات روز اجتماع مورد نظر ممکن است تغییراتی در آن میراث به‌وجود آید.
او افزود: پرونده ارسالی به یونسکو نشان می‌دهد که به‌نوعی همه از خوشنویسی استفاده می‌کنند برای مثال در کتب درسی مقاطع مختلف از فونت‌هایی با توجه به رسم‌الخط ایرانی استفاده شده است. خوشنویسی در جای‌جای زندگی مردم حضور دارد و مثال‌های فراوانی برای آن وجود دارد. زیبایی این میراث‌فرهنگی ناملموس در جاری و ساری بودن آن است که خود را با شرایط روز کنونی تطبیق داده است و با خلاقیت ایران این هنر ماندگار می‌شود.
ثبت خوشنویسی توسط ترکیه صرفا جنبه معرفی دارد
گودرزی درباره ثبت هنر خوشنویسی ترکیه در فهرست معرف میراث‌فرهنگی ناملموس بشریت گفت: این نوع ثبتی که ترکیه انجام داده است صرفا جنبه معرفی دارد در حالی‌که ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» فراتر از معرفی است و جمهوری اسلامی ایران در این پرونده علاوه بر معرفی هنر خوشنویسی نشان می‌دهد که این هنر در ایران سابقه طولانی دارد و جزو میراث‌فرهنگی ناملموس ایران است یعنی هنری که وجود داشته و دارد که برای آن برنامه نوشته می‌شود. این تصور برای عده‌ای از افراد وجود دارد که چرا وزارت میراث‌فرهنگی هنر خوشنویسی ایران را ثبت نکرد در حالی‌که این تصور اشتباه است.
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران افزود: هنر خوشنویسی همچون بوستانی است که ترکیه و عربستان و کشورهای همراه آنان تنها به ارائه تصویری از این بوستان بسنده کرده‌اند، در حالی که ایران برای این ماندگاری و رؤیت‌پذیری بیشتر این بوستان، برنامه ارائه داده است.
فهرست ثبت اقدامات خوب پاسدارانه مطابق با روح کنوانسیون ۲۰۰۳
او تاکید کرد: همان‌طور که دبیر سابق کنوانسیون پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو ۲۰۰۳، خانم سیسل دویل، در مصاحبه خود با هانا اشرایبر و لوکاس لیزینسکی اعلام کرده است، فهرست ثبت اقدامات خوب پاسدارانه مطابق با روح کنوانسیون ۲۰۰۳ بوده و بهترین نوع ثبت است و همیشه جاری و ساری است و با ثبت آن فعالیت‌ها و آموزش‌ها ادامه دارد.
گودرزی ادامه داد: با توجه به اینکه تنها ۱۸ سال از عمر کنوانسیون پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو ۲۰۰۳ می‌گذرد، ۱۸۰ کشور عضو آن هستند که نشان از سرعت نفوذ این کنوانسیون دارد. نخستین کشورهایی که به این کنوانسیون پیوستند، هیچ کدام اروپایی نبودند. الجزایر نخستین کشور و سپس ژاپن، کره جنوبی، چین و گابن عضو این کنوانسیون شدند.
مدیر بخش میراث‌فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران بیان کرد: هرچند تهیه این نوع از پرونده‌ها دشوارتر از دو نوع دیگر است، اما امیدوارم بیش از پیش مورد نظر مدیران مربوطه قرار بگیرد چرا که بر این باورم که عناصر میراث ناملموس بسیاری در ایران وجود دارد که می‌توان برای آن‌ها برنامه‌ی ملی و حتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تهیه کرد.